Karl Marx: Alienación e Materialismo Histórico

TEXTO 1 – Manuscritos económico-filosóficos de 1844

Tema:

A alienación do traballo no sistema capitalista.

Tese:

O traballo, que debería ser unha fonte de realización persoal, convértese no capitalismo nunha actividade allea e forzada que nega a esencia do traballador e o deshumaniza.

Tres ideas secundarias:

• O traballo é externo ao traballador, non nace da súa vontade, senón que lle é imposto e o nega como ser humano.
• O traballador só se sente libre fóra do traballo, xa que durante o proceso produtivo non se pertence a si mesmo.
• O produto do seu traballo non lle pertence, senón que pasa a mans doutro, converténdose o traballador nun medio para fins alleos.

Tres ideas relacionadas:

• Alienación: a situación na que o individuo se afasta da súa propia esencia, perdéndose a si mesmo no proceso produtivo.
• Humanismo marxista: o ser humano só se realiza plenamente a través do traballo libre e consciente; o capitalismo impide isto.
• Crítica á relixión (Feuerbach): ao igual que o traballador proxecta a súa esencia no produto que non controla, o crente proxecta a súa esencia nun Deus alleo.

Comentario:

Neste texto, Marx realiza unha profunda reflexión sobre o fenómeno da alienación, un dos conceptos centrais da súa filosofía inicial. O traballo, que debería ser a actividade na que o ser humano se realiza como tal, convértese nun proceso que o afasta de si mesmo. O traballador, lonxe de atopar satisfacción ou sentido na súa actividade, vese negado por ela: non a escolle libremente, non controla o seu desenvolvemento nin posúe o seu resultado.

Traballa non por realización, senón por necesidade, e non para el mesmo, senón para outros. A alienación maniféstase, en primeiro lugar, no feito de que o traballo é externo: non forma parte da vida auténtica do traballador, senón que o esgota física e espiritualmente. Isto provoca unha división profunda entre a vida dentro e fóra do traballo. Durante o proceso laboral, o traballador está sometido, forzado, non se sente el mesmo. Só cando deixa de traballar pode sentirse libre, o que implica que a actividade que debería ser central para a súa realización se converte nunha fonte de infelicidade. Esta idea ilustra claramente a alienación, entendida como separación entre o traballador e a súa propia esencia. En segundo lugar, Marx destaca que o produto do traballo non pertence ao que o realiza. Isto é crucial: o obxecto producido pasa inmediatamente ao control doutro, normalmente o capitalista, e o traballador non se recoñece nel. Perde así o vínculo coa súa creación, como se a súa forza vital fose apropiada por outro.

Esta perda de control, este desprendemento da súa propia actividade, é o que Marx identifica como perda de si mesmo. Aquí vese unha clara relación coa crítica relixiosa de Feuerbach, quen afirmaba que o ser humano proxectaba a súa esencia nun ser divino, alleo, perdéndose a si mesmo. Marx toma esta idea e lévaa ao terreo económico: no capitalismo, o traballador proxecta a súa humanidade no produto que produce, pero do que é desposuído. Esta situación, segundo Marx, non é un problema individual senón estrutural. O sistema capitalista transforma o traballo en traballo forzado, en algo que o ser humano realiza só como medio para subsistir, e non como fin en si mesmo. Desde esta perspectiva, o traballador convértese nun instrumento, nun medio para xerar riqueza que beneficia a outros.

Aquí entra en xogo o humanismo marxista: para Marx, o home só se realiza cando actúa libremente, en función das súas necesidades e capacidades, e isto non ocorre baixo o capitalismo. En definitiva, Marx denuncia un sistema económico que desposúe ao individuo da súa esencia, que o afasta da súa humanidade a través dun proceso laboral que debería dignificalo, pero que o somete. A superación desta alienación require unha transformación radical da estrutura económica e social: só mediante a abolición da propiedade privada dos medios de produción e a reorganización colectiva do traballo será posible recuperar a condición humana plena.

TEXTO 2 – A Ideoloxía Alemá (Presumiblemente)

Tres ideas relacionadas (co materialismo histórico):

• Materialismo histórico: a historia explícase a partir das condicións materiais, non das ideas.
• Superestrutura e infraestrutura: as ideas (superestrutura) dependen da base económica (infraestrutura).
• Crítica a Hegel: rexeitamento da filosofía idealista que parte da conciencia para explicar o mundo.

Comentario:

Neste fragmento, Marx establece un dos principios fundamentais da súa filosofía madura: a base material da historia e do pensamento. En oposición á tradición idealista da filosofía alemá, especialmente á de Hegel, Marx propón un xiro radical: hai que partir da realidade material, da actividade dos homes concretos, para comprender a historia, a sociedade e tamén o pensamento.

Esta perspectiva é coñecida como materialismo histórico, e constitúe a base da análise marxista das transformacións sociais. Segundo esta visión, as ideas non xorden de forma autónoma, senón que son produtos das condicións materiais de vida. A ideoloxía, é dicir, a relixión, a moral, a política ou a filosofía, non teñen vida propia nin historia independente: son ecos ou reflexos deformados das relacións reais de produción e intercambio. Isto significa que para comprender por que as persoas pensan dunha determinada maneira, hai que analizar como viven, como traballan, como se relacionan economicamente.

Aquí entra o concepto de infraestrutura e superestrutura: a infraestrutura é a base económica (o modo de produción), mentres que a superestrutura inclúe as ideas, a cultura, a relixión ou o dereito. A superestrutura non determina a base, senón que é determinada por ela. Por iso, cando cambia a infraestrutura (por exemplo, coa chegada do capitalismo), tamén cambia a superestrutura (aparecen novas ideas, relixións, formas políticas…).

Esta crítica á ideoloxía é tamén unha crítica ao poder. As ideas dominantes nunha época non son neutras, senón que serven aos intereses da clase dominante. Presentan como natural ou eterno un sistema que, en realidade, é histórico e transformable. Isto fai que a ideoloxía actúe como un velo que oculta as verdadeiras relacións de explotación. Así, por exemplo, a idea de que “o pobre é pobre porque non se esforza” encubre a desigualdade estrutural do sistema.

Ao rexeitar a idea de que é a conciencia a que determina a vida, Marx rompe coa tradición idealista e establece unha nova forma de entender a historia e a sociedade: non é o que os homes pensan o que explica o que fan, senón o que fan (a súa práctica material) o que explica o que pensan. Isto ten unha gran forza revolucionaria, xa que implica que cambiando a base material, as ideas tamén poden cambiar. En resumo, Marx ofrece unha reflexión sobre a ideoloxía como ferramenta de dominación e como produto das condicións materiais. A súa proposta é observar o mundo tal como é, a partir da actividade dos homes reais, e non a partir de conceptos abstractos. Só así é posible transformar a sociedade e avanzar cara a unha realidade máis xusta.

Friedrich Nietzsche: Nihilismo e Afirmación Vital

TEXTO 3 – Fragmentos póstumos (1887-1889)

Tema:

Crítica ao nihilismo e á perda de sentido na modernidade.

Tese:

O nihilismo aparece cando o ser humano recoñece que o mundo carece de fin, unidade ou verdade absoluta, o que leva á perda de sentido e de valor da existencia.

Tres ideas secundarias:

• O nihilismo é a consecuencia do fracaso das crenzas metafísicas e relixiosas que pretendían dar sentido ao mundo.
• Ao eliminarse as categorías tradicionais como “fin”, “unidade” ou “ser”, o mundo aparece baleiro de valor.
• A crenza nun mundo verdadeiro é só unha necesidade psicolóxica, non unha realidade fundada.

Tres ideas relacionadas:

• Morte de Deus: desaparición da fe en valores absolutos que sostiñan o sentido da vida.
• Crítica á metafísica: rexeitamento das estruturas filosóficas que buscan explicacións fóra do mundo sensible.
• Nihilismo pasivo e activo: dúas reaccións posibles ante a perda de valores: resignación ou creación de novos valores.

Comentario:

Neste fragmento dos Fragmentos póstumos, Nietzsche realiza unha das súas análises máis profundas sobre o nihilismo, que define como un estado psicolóxico que xorde da incapacidade para atopar sentido nun mundo que xa non se apoia en valores absolutos. O pensador alemán diagnostica a enfermidade espiritual da modernidade: os antigos fundamentos –como Deus, a verdade ou a unidade do ser– deixaron de ser cribles, e como consecuencia, o mundo aparece ante nós como un lugar sen sentido, sen dirección, sen propósito.

Nietzsche explica que, tras comprender que “co devir nada se obtén” e que non existe unha “unidade que rexa o devir”, o ser humano tende a condenar o mundo real e a inventar un mundo ideal ou transcendente, como fixeron a relixión ou a metafísica tradicional. Esta tentativa de refuxio nun “mundo verdadeiro” non é máis que unha creación psicolóxica para evitar a angustia da vida sen fundamento. Pero, ao decatarse de que ese outro mundo tampouco ten sustento real, a desesperanza convértese en nihilismo profundo: xa non cremos en nada fóra deste mundo, pero tampouco soportamos este. Aquí aparece claramente a morte de Deus, unha das ideas máis coñecidas de Nietzsche.

Se non hai Deus, tampouco hai verdade absoluta, nin moral universal, nin propósito final. As categorías coas que antes dotabamos o mundo de sentido –como “fin”, “unidade” ou “ser”– resultan agora vacías. O mundo queda “sen valor”. Este proceso é tamén unha crítica radical á metafísica, especialmente á tradición platónica e cristiá, que afirmaban a existencia dun mundo perfecto máis aló do sensible. Nietzsche ve nestas construcións filosóficas unha forma de negar a vida tal como é, con toda a súa multiplicidade, caos e cambio constante. Ao crer nun mundo ideal e eterno, o home rexeita este mundo real, o único que existe. Pero Nietzsche non se detén no diagnóstico. A súa filosofía invita a superar o nihilismo pasivo –a resignación, o escepticismo, o aburrimento existencial– mediante o nihilismo activo, que consiste na capacidade de crear novos valores que non dependan de verdades eternas.

A resposta vital é afirmar a vida tal como é, sen buscar xustificacións transcendentais, asumindo que o sentido debe ser construído, non revelado. Este fragmento é, polo tanto, unha chamada á responsabilidade: xa non hai Deus, nin verdades absolutas. Agora somos nós os que debemos asumir a tarefa de dotar de sentido o mundo. A filosofía de Nietzsche é unha proposta de superación do nihilismo mediante a afirmación da vida e da creación de valores propios, como veremos máis claramente no segundo texto.

TEXTO 4 – A gaia ciencia, §341

Tema:

O eterno retorno e a afirmación radical da vida.

Tese:

O eterno retorno propón unha visión do mundo na que todo debe repetirse infinitamente, e reta ao individuo a aceptar e amar a vida tal como é, sen condicións.

Tres ideas secundarias:

• O eterno retorno supón que cada instante da vida se repetirá eternamente, sen cambios.
• Esta idea representa “o peso máis grande” porque obriga a valorar cada decisión como se fose para sempre.
• A verdadeira forza vital está en quen pode afirmar esta repetición con alegría, sen desexo de cambio.

Tres ideas relacionadas:

• Amor fati: amor ao destino, aceptación entusiasta da vida tal como vén, sen rexeitala.
• Superhome (Übermensch): aquel que crea os seus propios valores e vive afirmando plenamente a vida.
• Nihilismo activo: resposta creadora fronte ao baleiro de sentido, capacidade para dar sentido á existencia desde un mesmo.

Comentario:

Neste fragmento de A gaia ciencia, Nietzsche formula unha das súas ideas máis potentes e provocadoras: o eterno retorno. A escena describe un encontro íntimo cun demo que lle propón ao individuo unha visión aterradora e, ao mesmo tempo, liberadora: ter que vivir esta vida unha e outra vez, eternamente, sen poder cambiar nada. Cada emoción, cada dor, cada xesto, repetirase ata o infinito.

Esta hipótese non é unha doutrina metafísica, senón un experimento ético, un reto existencial. O eterno retorno aparece como “o peso máis grande”, porque obriga ao ser humano a preguntarse se realmente quere a vida que leva. Se se vise obrigado a repetir cada momento para sempre, aceptaría esa vida ou desesperaríase? Esta pregunta revela ata que punto estamos reconciliados con nós e co mundo. A maior afirmación da vida consistiría en responder ao demo: “Ti es un deus e eu nunca oín nada tan divino!”. Só quen ama a súa vida tal como é podería desexar que se repetise eternamente.

Este pensamento está profundamente conectado co concepto de amor fati. Non se trata só de aceptar o destino, senón de amalo. Non querer que as cousas sexan diferentes, non desexar outro mundo ou outro eu, senón abrazar a existencia tal como é, con todas as súas luces e sombras. Este amor ao destino é unha forma de forza vital e de grandeza espiritual: é a verdadeira superación do nihilismo.

Así chegamos á figura do superhome (Übermensch), que representa o ideal humano que Nietzsche propón fronte ao home decadente da modernidade. O superhome non necesita valores herdados nin verdades absolutas: é quen de crear os seus propios valores, de vivir sen dependencias metafísicas e de afirmar a vida en todas as súas formas. A capacidade de dicir “si” ao eterno retorno é unha proba do seu poder creativo e afirmador.

Neste contexto, o eterno retorno tamén é unha forma de combater o nihilismo: non mediante o retorno a vellas crenzas, senón asumindo a vida sen sentido transcendente e creando un sentido desde un mesmo. Esta é a esencia do nihilismo activo: transformar o baleiro en oportunidade, a ausencia de sentido en forza creadora.

En definitiva, este texto de Nietzsche propón unha ética radical da afirmación: vivir como se cada instante fose eterno, e facelo de tal xeito que desexarías repetir cada segundo. Esta idea, lonxe de ser paralizante, busca inspirar unha vida plena, consciente, intensa. É unha chamada á responsabilidade e á creación: se o mundo non ten sentido por si mesmo, entón que o teña grazas a ti.

Biografías e Contexto

Karl Marx

Karl Marx (1818–1883) foi un filósofo, economista e revolucionario alemán. A súa obra buscou transformar a sociedade para eliminar a explotación e a desigualdade. Influenciado por Hegel, Feuerbach, o socialismo utópico e a economía política inglesa, Marx elaborou unha crítica ao capitalismo baseada na loita de clases como motor da historia. Xunto con Friedrich Engels desenvolveu o marxismo, unha teoría que combina filosofía, economía e política. As súas obras máis destacadas son O capital e o Manifesto comunista, que fundan o socialismo científico e tiveron un enorme impacto político e intelectual ata hoxe.

Karl Marx foi influenciado por varios pensadores e correntes filosóficas. A súa visión dialéctica provén de Hegel, mentres que Feuerbach inspirou o seu materialismo, centrado nas condicións materiais como base das ideas. Os socialistas utópicos influíron na súa crítica social, aínda que Marx consideraba as súas propostas insuficientes. Ademais, estudou a economía política de autores como Adam Smith e David Ricardo, cuxa teoría do valor-traballo marcou a súa análise do capitalismo. As ideas de Marx seguen a ter un gran impacto na política e a filosofía. A súa crítica ao capitalismo e a explotación laboral continúa a ser clave para entender as desigualdades económicas. As súas propostas dunha sociedade sen clases e sen propiedade privada inspiran movementos sociais e debates contemporáneos sobre xustiza social e desigualdade.

Friedrich Nietzsche

Friedrich Nietzsche (1844–1900) foi un pensador alemán do século XIX cuxo pensamento se enmarca nunha profunda crítica á tradición metafísica occidental, particularmente ao cristianismo, á moral tradicional e á filosofía racionalista. A súa obra xorde como unha resposta vitalista fronte ao nihilismo moderno, unha consecuencia, segundo el, da “morte de Deus”, é dicir, da perda de sentido nunha época dominada pola racionalidade científica e a decadencia dos valores absolutos. Nietzsche non se inscribe nun sistema filosófico tradicional, senón que propón unha filosofía que reivindica a vida, a vontade de poder e a creación de novos valores a través do concepto do Übermensch (superhome).

Nietzsche fórmase como filólogo clásico e atopa na cultura grega, especialmente na figura de Dioniso, un símbolo da afirmación vital fronte á orde racional apolínea. Tamén inflúe nel Schopenhauer, aínda que se distancia do seu pesimismo propoñendo, en lugar da negación, unha afirmación radical da vida. Ademais, critica a ciencia e a cultura moderna polo seu carácter mecanicista e deshumanizador. O seu pensamento tivo unha gran proxección na filosofía contemporánea: é precursor do existencialismo e influíu no pensamento posmoderno coa súa crítica ao suxeito, á verdade e ao poder. Na arte e na literatura, a súa visión tráxica da existencia inspirou a numerosos autores do século XX. E no cultural e político, a súa denuncia do conformismo e o nihilismo segue vixente na análise do individuo e da sociedade actual.